Prasa Powstania Warszawskiego – konferencja naukowa - 06.10.2014 r.

Prasa Powstania Warszawskiego – konferencja naukowa w warszawskim Muzeum Niepodległości - 06.10.2014 r.

Choć oficjalne obchody 70-lecia wybuchu Powstania Warszawskiego zakończyły się wraz z rocznicą jego kapitulacji, jednak wydarzenia z nim związane trwały jeszcze przez długi czas. Jednym z nich była odbywająca się pod honorowym patronatem Marszałka Województwa Mazowieckiego, konferencja naukowa zorganizowana przez Muzeum Niepodległości zatytułowana „Prasa Powstania Warszawskiego”. Była ona częścią projektu dotyczącego konserwacji prasy powstańczej znajdującej się w zbiorach muzeum. Składało się na nią 11 referatów na temat funkcji prasy powstańczej, fenomenu Biuletynu Informacyjnego i ludzi w nim pracujących, prasy powstańczej dla dzieci, prasy różnych ugrupowań i partii politycznych, konserwacji prasy powstańczej w Muzeum Niepodległości oraz profilaktyki konserwatorskiej zbiorów bibliotecznych XX wieku.

Muzeum Niepodległości posiada prawdopodobnie największe zbiory prasy powstańczej, bardzo duża ilość materiałów wymaga natychmiastowej i gruntownej konserwacji, odkwaszania, dezynfekcji, poprawy stanu estetycznego. Kolejnym etapem jest digitalizacja i umieszczenie na platformie elektronicznej.

Przez długi czas nie doceniano historycznej roli prasy powstańczej, nie zajmowano się jej treścią tylko ilością . Rola tego środka przekazu była ogromna i różnorodna. W czasie Powstania nie ukazywała się żadna inna prasa, przestały pojawiać się nawet tzw. gadzinówki. Ukazującą się w Warszawie prasę powstańczą można podzielić ze względu na obejmowany obszar na centralną i terenową, ze względu zaś na typy można wyróżnić informacyjną, wojskową, fachową i kulturalną. Swoje tytuły posiadały właściwie wszystkie partie i odłamy polityczne. Różne źródła podają różną ilość tytułów, od 167 w największym nasileniu. Oczywiście były takie, które ukazywały się przez cały okres Powstania i takie, które ukazały się tylko jeden raz. Trochę statystyki. Największym wydawcą prasy była Armia Krajowa, 33% tytułów sygnowanych przez AK, na Śródmieściu, Starym Mieście ( w sierpniu), Mokotowie i Żoliborzu ( w miarę poddawania się kolejnych dzielnic); tytuły komunistyczne to ok. 10%. W różnych dniach- etapach Powstania ukazywała się różna ilość tytułów, np. w dniach 13-16VIII ukazało się łącznie 67 tytułów prasowych; 14.VIII AK wydała 29 tytułów. 83 % tytułów ukazało się 30 razy; 38 pism wychodziło nie dłużej niż 10 dni; 11% nie dłużej niż 50 dni. Zasadniczą rolą prasy powstańczej była informacja o sytuacji w Warszawie, o tym co dzieje się na frontach w kraju i za granicą, funkcja organizacyjna, na łamach prasy toczyły się spory, dyskusje, istotną sprawą było kształtowanie morale społecznego i określonych postaw. Drukowano różnorakie teksty, także poezję, satyrę, komentarze i artykuły propagandowe. Informowano o istnieniu legalnej władzy polskiej w Londynie, którą należy respektować, informowano o punktach medycznych, samopomocy, zamieszczano ogłoszenia o poszukiwaniach, informacje o szczepieniach, praktyczne porady jak zachować się podczas ostrzału i bombardowań. Drukowano także opisy walk , podnoszono na duchu i snuto rozważania na temat przyszłości wolnego już kraju; artykuły o tematyce społeczno-ustrojowej i politycznej. Pisma informacyjne czerpały wiedzę głównie z nasłuchów. Najlepsze warunki do wydawania i drukowania prasy istniały na Starym Mieście i w Śródmieściu, gdzie znajdowało się dużo zakładów drukarskich ( redakcje pism mieściły się w innych miejscach). Zmianie ulegały formaty, ilości stron, co zależało choćby od ilości papieru, bezpieczeństwa drukowania i składu itd. Były też pisma drukowanie na jednej stronie, tak aby można było w formie ogłoszenia powiesić je na murze ( tak było w pod koniec września i październiku), wcześniej, w sierpniu najczęściej były to 3-4 strony, na początku września 1-2 strony. Ilość osób pracujących przy wydawaniu prasy powstańczej była liczna, autorzy tekstów, redaktorzy, drukarze, wreszcie kolporterzy. Co może wydać się dziwne, działała instytucja cenzury. Oczywiście prasa wydawana przez AK, prasa ludowa, prasa Obozu Narodowego, organy PPS-WRN, różniły się od siebie zarówno w komentarzach, jak i w tonie pisanych artykułów. Pisma ludowe to między innymi „Przez walkę do zwycięstwa”, pismo dla kobiet ”Żywioł”, dla dzieci „Biedronka”, „Orka” dla inteligencji pracującej, „Samoobrona”. Propaganda ludowców była antykomunistyczna i antysanacyjna. W różnych dzielnicach ukazywały się różne tytuły, np. na Starówce –„Ostatnie wiadomości”, na Starówce i Żoliborzu - „Żywią i bronią”, na Śródmieściu –„ Nowy świat”. Autorzy drukowanych tam artykułów raczej ciepło pisali o AK. Kolporterami były głównie harcerki.

Centralnym organem Obozu Narodowego (przedwojennej organizacji Obozu Narodowej Demokracji) była „Walka” ukazująca się od października 1939 roku. W czasie trwania Powstania ugrupowanie to wydawało 6 tytułów jednocześnie w 2 edycjach, staromiejskiej i śródmiejskiej. Ta pierwsza ukazywała się do upadku Starówki, potem połączyły się w „Warszawski Głos Narodowy”. Tytuły ukazujące się w czasie Powstania były kontynuacją ukazujących się wcześniej. Wielu piszących współpracowało z Biurem Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK np. Jan Dobraczyński.
Inną grupę pism stanowiły te związane z NSZ, m.in. „Szaniec”. Kilka przykładowych tytułów: „Wielka Polska” , „Żołnierz Starego Miasta”, „Naród Walczy”, „W walce” , niektóre z nich ukazywały się nawet w określonych godzinach rano i po południu. Funkcją tych pism było informowanie oraz popularyzacja idei narodowej, wielkiej katolickiej Polski, powrót do granic piastowskich i wielkiej klęski Niemiec.

Kolejne ugrupowanie polityczne wydające swoją prasę, to PPS-WRN ( Wolność, Równość, Niepodległość). Działacze tej partii byli przeciwni Powstaniu. Przed jego wybuchem, w czasie okupacji ukazywało się 27 tytułów, z czego 13 w Warszawie. W czasie Powstania wychodziło pismo programowe- „Robotnik”, jako kontynuator okupacyjnego pisma „Informator” , trzy inne tytuły ukazywały się na Żoliborzu, Śródmieściu („Wiadomości Robotnicze”) i na Starym Mieście. Pierwszy powstańczy numer ukazał się w dniu 3 VIII, ostatni 4.X, nie ukazywał się we wrześniu na skutek zbombardowania lokalu redakcji . Numer z 5 IX odbito na powielaczu w prywatnym mieszkaniu. Zmieniał się nakład, od 200 egzemplarzy do kilku tysięcy. Prasa miała konkretne godziny wychodzenia 19-21.00. Treść artykułów stanowiły informacje o walkach w Warszawie i poza nią, o dokonywanych zbrodniach, odezwy wojskowe i polityczne, reportaże, informacje o ruchach Armii Czerwonej i aliantów, artykuły o sensie i celu Powstania, w tonie swym raczej optymistyczne, ale dalekie od miraży sukcesu. Były również opierające się na nasłuchu „Wiadomości Radiowe”, kolportowane przez milicjantów. Tematy polityczne poruszano tu rzadko, głównie były rady i informacje dla ludności cywilnej. Największym pismem PPS-WRN była „Warszawianka”, wydawana od 7 do 30 VIII na Starówce, przy ul. Długiej 38/40 w drukarni milicji PPS. W dniach 7-8 VIII ukazało się 3 tys. egzemplarzy, 19-30 VIII 600-900 egzemplarzy. 1 IX po wydaniu dzień wcześniej ostatniego numeru na Starówce, redakcja przeszła kanałami do Śródmieścia, gdzie nie kontynuowała wydawania oddzielnego pisma przyłączając się do „Robotnika”.

I wreszcie tytuły AK i ZWZ. Biuletyn Informacyjny Głównej Komendy AK. Było to największe pismo okupacyjnej Europy podczas całej okupacji niemieckiej. Jego pomysłodawcą był druh Aleksander Kamiński „Kamyk”, który jako instruktor harcerski mieszkał i pracował w ośrodku harcerskim w Górkach Wielkich, a do Warszawy przyjechał po wybuchu wojny. Po klęsce wrześniowej nie istniało radio, prasa, ukazywały się tylko niemieckie gadzinówki. Kamiński, który przyjął wówczas pseudonim „Kaźmierczak”, postanowił stworzyć podziemne pismo jako element odbudowy ducha narodowego. Wszyscy pracownicy, autorzy tekstów, kolporterzy, drukarze byli z nim zaprzyjaźnieni. Ten osobisty kontakt były niezwykle ważną sprawą w całym przedsięwzięciu. Sekretarką redakcji została studentka polonistyki, którą Kamyk poznał podczas kursu harcerskiego w Górkach Wielkich, Maria Straszewska, członkowie redakcji przez cały okres Powstania pozostali ci sami. Pismo jako tygodnik ukazywało się od 5.XI 1939 r. (90 egz.), potem 150 egz. Powielarnia znajdowała się w Instytucie Głuchoniemych, kolporterką byłą jedna z nauczycielek, nasłuch prowadzono na Żoliborzu. Do roku 1940 pismo drukowano na powielaczu w nakładzie 500 egz., potem kiedy zaczęto drukować w drukarni tajnych zakładów wydawniczo-wojskowych, nakład się zwiększył. Biuletyn Informacyjny był pismem, w którym kierowano się bardzo wyraźnymi zasadami: informować, a nie agitować, wojna będzie długa więc nie można karmić się złudzeniami, podawane informacje muszą jednoczyć społeczeństwo, stosowano zasadę buforowości- gdy bieg wydarzeń jest niekorzystny należy podniecać zapał, zaś gdy sytuacja jest odwrotna, wtedy należy dostrzegać słabe strony, tak aby czytelnika przygotować na zmiany. Kamiński zorganizował cały zespół informatorów w zakresie kultury, polityki okupanta, opieki społecznej, łączności z Żydami, zbierania materiałów. Z czasem musiały powstać skrzynki kontaktowe ponieważ pismo się rozrastało. W roku 1941 Biuletyn stał się centralnym organem Biura Propagandy ZWZ. Nakład wciąż wzrastał, pod koniec 1941 r. wynosił 19 tys. egz., w roku 1942- 24 tys., w 1943- 25 tys., w 1944 – 42,43 tys. W dniu 1 sierpnia 1944 ukazał się ostatni numer okupacyjny ( nie pierwszy powstańczy) w nakładzie 100 tys. egzemplarzy. Kolporterkami były tzw. „dromaderki”, starsze panie z doświadczeniem sięgającym ich działalności w POW, w okresie I wojny , światowej. W roku 1943 na skutek wpadki akcji małego sabotażu ( również organizowanej przez Kamyka) zarówno on, jak i Staszewska zostali zdekonspirowani.
W czasie Powstania Biuletyn ukazywał się jako dziennik, pierwszy numer ujrzał światło dzienne 2 sierpnia, od połowy sierpnia drukowano w nim także listy zaginionych. W II połowie sierpnia nakład Biuletynu osiąga 20-28 tys. egzemplarzy , po upadku Starówki druk przenosi się na Powiśle . Kiedy padło Powiśle wrócono na Śródmieście, w Aleje Ujazdowskie. Ostatni numer ukazał się 4 X 1944 roku.